Absorbujący umysł

Maria Montessori zaobserwowała niezwykłą zdolność umysłu dziecka od narodzin do 6 roku życia, do bezkrytycznego, ciągłego i całościowego rejestrowania tego, co widzi, słyszy i robi. Dziecko nie osądza, nie odrzuca, nie ma zdolności rozstrzygania co dobre, a co złe, właściwe, czy błędne. Psychikę dziecka w tym okresie Montessori porównywała do gąbki, która chłonie wodę lub do kliszy fotograficznej z ogromną dokładnością rejestrującej otoczenie.

Do 3 roku życia, dziecko w sposób nieświadomy, bez udziału woli gromadzi informacje z otoczenia. M. Montessori nazwała tę właściwość nieświadomym chłonnym umysłem. Między 3., a 6. Rokiem życia, ujawnia się tzw. świadomy chłonny umysł, kiedy dziecko już celowo może kierować swoją uwagę na informacje lub umiejętności, które chce zdobyć. Jednak nadal dzięki chłonnemu umysłowi odbywa się to bez większego wysiłku. Zdobyte przez dziecko wiadomości i umiejętności powiększają jego wiedzę, spectrum możliwości, a także prowadzą do kształtowania się osobowości.

Ponieważ chłonny umysł absorbuje wszystko, co znajduje się wokół dziecka, dlatego właśnie tak ważną rolę odgrywa otoczenie, pomoce i materiały oraz postawa osób będących z dzieckiem.

 

Fazy wrażliwe

Zwane też inaczej fazami sensytywnymi, są ściśle związane z pojęciem „absorbującego umysłu”. Fazy wrażliwe to okresy, w których wrażliwość dziecka ukierunkowana jest na określony rodzaj bodźców. Charakteryzuje się szczególnym zainteresowaniem i zaangażowaniem dziecka nad danym przedmiotem lub wykonywaniem jakiejś czynności. Dziecko wówczas łatwo i chętnie przyswaja i opanowuje konkretne umiejętności. Kiedy dziecko nabędzie już daną umiejętność, faza sensytywna wygasa i pojawia się zainteresowanie nową umiejętnością, do której dziecko dojrzało. Okresy takiej szybkiej i bardzo efektywnej nauki są przejściowe. Nie da się ich wywołać czynnikami zewnętrznymi. Niezauważone, przemijają bezpowrotnie.

 

Polaryzacja uwagi

Polaryzacja uwagi, określana mianem „fenomenu Montessori”, to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością, skłaniające do wnikliwego ich poznawania, długotrwałego przy nich pozostawania i wielokrotnego powtarzania wykonywanych czynności. Podczas polaryzacji uwagi dziecko „zatapia się” w swoim zajęciu, zapomina o czasie i otoczeniu. Koncepcja Montessori nastawiona jest właśnie na osiąganie tak głębokiej koncentracji, ponieważ ma ona fundamentalne znaczenie dla procesów uczenia się i kształcenia. Dziecka skoncentrowane potrafi bowiem pracować w sposób zdyscyplinowany, czerpie z nauki radość i satysfakcję.

Montessori opisała skoncentrowaną pracę jako trójfazowy cykl aktywności:

Faza przygotowawcza – w tej fazie w zachowaniu dziecka można zaobserwować pobudzenie, niepokój i niezdecydowanie. Jest to czas poszukiwania przedmiotu zainteresowania. Gdy dziecko podejmie już decyzję zgodną z jego aktualną potrzebą, przygotowuje dla siebie miejsce pracy. Zadaniem wychowawcy w tej fazie jest obserwacja i rada lub pomoc, gdy dziecko tego potrzebuje.

Faza wielkiej pracy – w tej fazie dziecko niejako związuje się z przedmiotem, którym się zajmuje – aktywnie, w głębokim skupieniu i oddaniu. Dziecko jest wówczas zadowolone i izoluje się od otoczenia, by nic nie odwracało jego uwagi od pracy. Wielokrotnie powtarza wybrane ćwiczenie, gdyż radość sprawia mu samo wykonywanie danej czynności, co pośrednio prowadzi do zdobycia nowych umiejętności. Koncentracja słabnie, gdy dziecko rozwiąże określony problem.

Faza końcowa – jest to faza odprężenia i radości z wykonanej pracy i rozwiązanego zadania. Jest to również czas kontemplacji, w którym dziecko poszukuje związków między wiedzą posiadaną, a nowo odkrytą.

W wyniku polaryzacji uwagi w dziecku zachodzą zmiany. Rozwijająca się osobowość wykazuje specyficzne, pozytywne cechy, które pojawiają się w miejsce dawnych wad. Jak pisała Montessori, za każdym razem, kiedy zaistniała polaryzacja uwagi, rozpoczynał się u dziecka proces zmian. Stawało się spokojniejsze, inteligentniejsze, bardziej otwarte.

 

Normalizacja

Polaryzacja uwagi umożliwia zatem osiągnięcie przez dziecko wewnątrzpsychicznej harmonii, jak również integracji z otoczeniem, zarówno materialnym, jak i społecznym. Taki stan osobowości Montessori nazwała normalizacją. Dziecko znormalizowane zdolne jest do budowania niezależnej osobowości, potrafi i chce rozwijać swoje uzdolnienia i zainteresowania. Nie tylko posiada wiedzę, zmienia także swoje zachowania i przyzwyczajenia. Postępuje zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, jest pracowite, wytrwałe, spokojne, zdyscyplinowane, spontaniczne, przejawia inicjatywę, jest odpowiedzialne za siebie i innych, lubi porządek i ład, ma poczucie własnej wartości i wierzy w swoje możliwości. Dlatego normalizacja stanowi istotę rozwoju osobowości, jak również cel oddziaływań wychowawczych.